Күш-ажылдың кижизи ЧҮРЭЭ-БИЛЕ «КӨӨР» ТУСКАЙ КИЖИЛЕРГЕ
Бүгү Россияда октябрь 15-тен ноябрь 15-ке чедир Россияда «Ак даянгыыш» айы чарлаттынган. Тывада караа көрбес болгаш көөрү кошкак улуска тускайлаттынган ном саңы бо хүннерде "ак даянгыыштыгларның" кол чыглыр чери. Ында Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Аида Конгаровна Дагба он алды чылдың дургузунда чуртталганы «чүрээ-биле көөр» тускай кижилерниң республикада чаңгыс ном саңының эргелекчизи болуп ажылдап турар. Дуржулгалыг удуртукчунуң ажыл-агыйын сонуургап, номчукчуларга таныштырары-биле чугааны кылдым.
– Мындыг тускай ном саңынга ажылдаары улуг харыысалга дээрзи билдингир. Маңаа ажылдап эгелээн үеңер чүден эгелээнил, Аида Конгаровна?
– Баштай А.С. Пушкин аттыг Национал библиотекага ажылдап турган мен. 2003 чылдан эгелеп маңаа ажылдай бердим. Эгезинде кээримге, мени деткип, тускай номчукчулар-биле канчаар ажылдаарын өөредип, дуржулгазын мээң-биле үлежип чораан Валентина Оюн, Татьяна Намдак хоочуннарны өөрүп четтириишкин-биле сактыр мен.
Номчукчуларның аразында аңгы-аңгы чылдагааннар-биле караа көрбестей берген улус бар, ачы-хавыяалыг башкылар, аңгы-аңгы мергежилдиң хоочуннары, чажындан улуг назылыынга чедир. Чеже-даа караа көрбес азы көөрү кошкак болза, бичии-ле чүведен өөрүп, чуртталгада эки чүүлче чүткүлү-биле чоок кижилерин сорук киирип, чаштарны өөредип, дузалажып, боттарының ажыл-агыйын бүдүрүп, амыдыралын эки тудуп чоруурлар. Шак ындыг, чүрээ-биле «көөр», бедик тура-соруктуг тускай кижилерни амыдыралда эскерип чоруурга, белен чүвеге өөренип калган чамдык улуска үлегер-чижек-даа болуп болур деп бодаар мен.
– Караа көрбес болгаш көөрү кошкак улуска тускайлаттынган ном саңында ажылдап келген үеңерде кандыг өскерлиишкиннер болганыл?
– Тускай номчукчулар-биле ажылдаары база меңээ белен эвес болган. Өске регионнарда бо ышкаш ном саңының ажылдакчылары-биле харылзажып, аңаа хамаарышкан номнарны номчуп, Москвага билиг бедидер курстарга өөренгеш, хөйнү билип алган мен. Чоорту ажыл-агыйым шуудап, Москвада төптен флеш-карталарда, дискилерде «чугааланыр номнар» библиотекага кээп эгелээн. Үениң сайзыралындан чыда калбайн, ном саңын чоорту чурагайлыг техника-биле четчелээш, 2010 чылдан эгелеп боттарывыс база тыва дылга «чугааланыр номнарны» номчукчуларывыска үндүрүп эгелээн бис. Кол библиотекарь Урана Оюн информатика талазы-биле немелде эртемниг турган болгаш, крипто-камгалалдыг «чугааланыр номнарны» бижидип, номчукчуларны өөрткен. Амгы үеде ол талазы-биле ажылды бистиң специализивис Айлана Ооржак уламчылап турар.
«Чугааланыр ном» бижидерде, кезээде-ле профессионал дикторлар, артистер чалап ап турар аргавыс чок болбайн канчаар, а номчукчуларывыс төрээн дылында чаа номнарны номчуур дээш четтикпейн манап турар. Ынчангаш библиотекарь Аяна Молдурушку боттарывыстың дикторувус болуп, хөй номнарны бижиткен. Чамдыкта өске-даа уругларывыс дикторлай бээр-ле. Марита Бегзи бистиң ном саңынга чыл дургузунда ажылдааш, ол талазы-биле база бодунуң үлүг-хуузун кииргенин демдеглексээр мен.
– Сөөлгү үеде янзы-бүрү төлевилелдер бар болгай, бо талазы-биле кандыг ажыл чоруттунуп турарыл?
– Ийе, оларның шуптузун чугаалаар болза, көвүдей бээр, оларның аразында эң үнелии – 2014 чылда төлевилел ёзугаар тыва брайл бижикти тургускаш, 2015 чылда коллектив «Салаа бажында ном» төлевилелди боттандырып, ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының ачызында брайл бижик парлаар принтерни алган бис. Библиотеканың инженер-программизи Анай-Хаак Базыр аңаа ажылдаарын өөренип алгаш, бир дугаарында «Тыва улустуң тоолдары» деп номну хөй эвес экземплярга парлап үндүргеш, Россия чергелиг мөөрейже чоруткан, тускай шаңналга төлептиг болдувус. Чедиишкинге чалгынналгаш, тыва номнарны дидими-биле улаштыр парлап эгелээн бис. 2017 чылда тыва брайл бижиивис Россияның сес национал брайл бижиинче албан-ёзу-биле киир бижиттинген.
Төлевилелдиң ачызында бистиң номчукчуларывыс төрээн дылында номнарны салаа бажы-биле өйдүктүрүп тургаш (брайл бижик), номчуур аргалыг апарган. Номнардан олар тыва чаагай чаңчылдарны, төөгүнү, долгандыр турар бойдустуң чурумалын дээш, ооң мурнунда өске кижи дузазы-биле билип ап турган чүүлдерин боттары номчуп тургаш, таныжар аргалыг болганнар. Бо-ла бүгүнү кылырынга кады ажылдап чоруур коллегаларым болгаш ТР-ниң Культура яамызы бисти кезээде деткип турарынга өөрүүр мен.
– Үениң аайынче номчукчуларыңарның негелдези база өскерлип-ле турар боор аа, Аида Конгаровна?
– Амгы үениң технологиялары тускай номчукчуларывыстың чуртталгазын чиигедип, эки талаже хөгжүп турар. Оларга таарыштыр кылган программалар аайы-биле мобильдиг телефон, компьютер дээш, янзы-бүрү гаджеттер дузазы-биле хереглээн медээлерин тып, библиотекада электроннуг каталог таварыштыр кандыг чаа номнар келгенин кожуунда номчукчуларывыс билип ап, найысылалга албан-биле келгеш, флешказын долдур бижидип алырлар. Улгадып келгеш, карааның шоон чидирген номчукчуларывыска брайл бижикти шиңгээдип алыры база ындыг белен эвес. Ынчангаш «чугааланыр ном»-нуң ачызында олар номга сонуургалын чидирбейн чоруур.
Бичии уругларны, аргалыг-ла болза, брайл бижик-биле номчударын кызыдып турар бис. Эгезинден эгелеп холу-биле тудуп, номнуң саазынзыг чыдын ап, эртем-билигге сундугуп, домактарның тургузуун билип алырынче болгаш шын бижилгеже улуг кичээнгейни углап турар бис. Ниитилелдиң идепкейжилери тыва брайл бижикке өөренир күзелдиглерни өөредип, бот-боттарынга дузалажып, деткижип чоруур. Оларның аразында шүлүк бижиир, аялга чогаадыр, хөгжүмге ойнаар дээш, кандыг-даа уран талантылыглар бар. Салым-чаяанын улаштыр сайзырадырынга брайл бижик чугула дээрзин олар билир болгаш, аңаа күзелдии-биле өөренип турарлар.
– Дыңнаар номнар чүгле кадыының байдалы-биле улуска эвес, а анаа кижилерге база ажыктыг ышкаш. Ылаңгыя ном номчуурундан чалгаараар, ол хиреде кулаанда наушник кедип алган интернеттен кевин-херек чок чүүлдер дыңнаар уругларга, доктаамал узун орук чоруур чолаачыларга «чугааланыр ном» дыңнап чоруурга, ажыктыг ышкаш-тыр. Шак ындыг номнарны күзелдиг улус бүрүзү ап болур бе?
– Сонуургалдыг улус, биске бериңерем деп, кээп турган. Күзелдиг кижи бүрүзүн библиотеканың онлайн-харылзаазынче киир бижидип шыдавас бис. Авторнуң эргезин хажытпас дээш, ном бүрүзү крипто-камгалалдыг болур. Ынчангаш ол чүгле кызыгаарлыг кижилерге көрдүнген. Бир эвес авторлар «чугааланыр номнарны» калбак ажыглалче киирерин чөпшээрээр болза, берип болур бис. Бо чылын библиотека ТР-ниң Культура яамызының хайгааралы-биле «21 чүс чылда өгбелеривистиң өнчүзү (ёзу-чаңчылдары)» деп регионалдыг төлевилелдиң боттанылгазын ёзугаар тыва дыл кырында шилиттинген номнарның үн бижидилгезин кылгаш, парлап үндүрер бис. Бо хүнде ол ажыл чоруттунуп турар. Чамдык номнарның авторларының азы оларның салгалдарының чөпшээрелин алган бис. Ол бүгү шупту боттаны бээрге, республиканың төпчүткен библиотеказынга СД-дискилерге ажык хевирге салыр деп планнап турар. Ынчан харын күзелдиг кижи бүрүзү ону дыңнап болур.
– Тускай номчукчулар-биле ажылга кандыг шынарлар чугула херек деп бодаар силер?
– Хүндүткел, кичээнгей болгаш чаагай, дузааргак сеткил – кол черни ээлээр деп бодаар мен. Номчукчулар-биле чүгле номчулга дугайында эвес, башкы-даа болу бээр сен, сагыш-сеткилин дыңнап, билип аптар психолог-даа болур, оларның өске-даа дилеглеринге дузаны көргүзер. Бо ном саңы – оларның эң-не кол чыглыр чери. Ынчангаш среда санында болуп турар солун хемчеглерге идепкейлиг киржирлер. А нарын байдалдарны чок деп болбас. Чижээ, хөй-ниити черлеринде караа көрбес азы көөрү кошкак кижилерге дузалажыптар тускай кижилер чок. Бети дизе, садыгдан чем садып алырынга олар бергедээр-дир. Кижи бүрүзүнүң эдертип алгаш чоруур улузу чок болгай.
– Караа көрбес уруглар кайда өөренип турар ирги?
– Мээң ажылдап турган чылдарымда Чинчи деп бичии уруг авазы-биле биске кээп турган. Авазы ындыг уруглар-биле канчаар ажылдаарының дугайында өөредиглиг сүмелер номнарын номчуп, чугааланыр тоолдар номнарын кээп ап турганнар. Оларга Абаканда коррекциялыг школа барын, аңаа брайл бижикке өөренип, эртем-билиг чедип алыр аргазы бар деп сүмелээримге, ава ону хүлээп алган. Чинчи ол школаны доозуп алгаш, улаштыр Томск хоорайга массаж кылыр тускай ортумак эртемни чедип алган ажылдап турар. Ам-даа биске кээп, номнарны бижидип ап турар. Чүгле ол эвес, эртем-билиг чедип ап турар улуглар бар. Кол-ла чүве – брайл бижикти школага өөренип алыры. Амгы үеде Абаканның коррекциялыг школазында өөренип турар уруглар база бар.
Караа эмнеттинмес болза, эмчилер диагнозун салгаш, чортуптар ол-ла. Оларның аразында кандыг-даа кижилер турар, улгады бергеш караа көрбестей бээрге, муңгарап, муңчулуп эгелээр. Бистиң организацияга кээп, бот-боттарындан үлегер ап, харылзажып, деткижип чоруп тургаш, сагыш-сеткили чиигеп, көрүжү өскерлип, чуртталгада шын туружун тыва бээрлер. Культурлуг хемчеглер база кезээде болуп турар. Средаларда чыглып кээрге, солун-сеткүүлдерни ыыткыр номчуп, тывада кандыг төлевилелдер барын, кол-кол чүүлдерни дыңнадып турар. Оларга таарыштыр тургускан мөөрейлер, маргылдаалар неделя санында эртип турар. Чүгле ном саңының ажылдакчылары эвес, хөй-ниити чериниң специалистери шупту деңге, харылзаалыг ажылдап турар бис. Ол бүгү чүгле мээң эвес, бүдүн коллективтиң үре-түңнелдиг ажылы.
– Чугаавыстың төнчүзүнде чүнү немексээр силер, Аида Конгаровна?
– Бистиң ном саңы тускай номчукчуларывыстың негелделеринге, номга ынак болурунга, чаа-чаа чүүлдерни билип алыксаар күзелинге дүүштүр болгаш үениң сайзыралындан чыда калбайн ажылдаар дээш кызып турар. Тускай номчукчуларывыс 500 чедип турар, оларның-биле кады кээп турар чоок кижилери 200 ажа бээр. Оларга эптиг байдалдарны тургузуп, ам-даа кызып ажылдаар бис. Боттарының кызыгаарлыг байдалынга чалынмайн, эртем-билигже сундугуп, хөйнү билип алыксаар номчукчуларывыска өөрүүр бис.
– Айтырыгларга харыылап бергениңер дээш четтирдим.
Аржана ЧАМЗЫРЫН.
Чурукту А. ДАГБАНЫҢ
хууда архивинден алган.
