Ёзулуг эр кижи деп кымыл?

"Эр чол" деп патриотчу шагывысты бараалгаттывыс.
Оол уругнун кижизидилгези, эр кижининтыва аас-чогаалда овур-хевири, ада-кижи дугайында, оол уругнун уш хардан он чеди харга чедир билир чуулдери, эр кижинин тос бергези деп айтырыгларны сонуургадыр-дыр бис.
Оол уругнун кижизиг, чараш аажы-чаны, оон будужу, сагыш-сеткилинин байлаа, иштики культуразы чонуну тоогузун, шажын-чудулгезин эки билиринден, ак сеткилдиинден, эрес-кежээзинден, огбелеринин чаагай чанчылдарын эки билиринден кол хамааржыр.
Тыва эр кижинин овур-хевири улустун аас чогаалында хойу-биле шыгжаттынып арткан. Ында эр кижинин дугайында хой-хой ханы бодалдар илереттинген. Кандыг-даа маадырлыг тоолдарны алыр болза, оларда эр кижинин салым-чолун тода, шын болгаш чедимчелиг коргускен. Тыва тоолдарнын эр маадырларын эрес-дидим, аваангыр, кашпагай кылдыр чураан.
Ачыты-Кезер мерген дугайында тоолда «Он чуктун ээзи, он хораннын ундузун ускен Ачыты-Кезер-Мерген маадыр чырык ортемчейге торуттунерде, он талакы холун дыгдынып алган, солагай будун коступ, дортен беш ак дижин ызырнып алган торуттунуп келген. Ол авазынга: «Он талакы холумну дыгдынып алган ужурум болза, дошкун дайзыннарны базарым дедээ-дир, авай. А солагай солагай будумну коступ алганым – торе (куруне) делгередиринин демдээ-дир. Солагай караамны коруп алганым – сарыг ортемчейни база Алдыы, Устуу ораннарны коруп торуттунгеним ол-дур. Дортен беш ак дижимни ызырнып алганым – дошкун дайзыннарны уре-ундузун узе дайнап торуттунгеним ол-дур. Он караамны базып алганым – шажын номналын ооренип, шээжилеп торуттунгеним ол-дур, авай» деп чугаалап турар.
Ачыты-Кезер-мерген маадырнын чаагай эчис-соруу, ыдыктыг хулээлгелери мындыг. Эрнин эрези деп чуве ол-дур.
Езулуг эр кижинин ындыг болурун тыва улустун улегер домактары бадыткап турар.
«Эр аъдым олурунун орнунга, эр бодум олзумзе дээре»,
«Ада олур – оглу артар, аът олур – баглаажы артар».
Эр кижи сонгу-башкы тандыларны ажылдыр ай-айы-биле чорук-херек кылып аъттанырда азы дайын чага киржип чоруптарда, торээн черинин довураан, торээн хеминин сай-дажын хойнунга так шыгжап алыр чораан.
«Кижи чуртту кидирээштиг» дижир. Экер эрнин хойнунда торээн черинин сай-довураа оске черге оон амы-тынынын камгалакчызы болур.
Эр кижи чыл-чылы-биле дайын-чаага чоруп, торээн чуртун, черин сактып ийлей бээрге, торээн черинин сай-довураа ону оожургадыптар деп тоолчургу чугаа бар.
Эр кижилер ажыл-ишчи, шалыпкын, эртем-билигге чуткулдуг, уран-шевер, кижизиг, мозулуг болур болза, ажы-толу база ындыг болур. Адалар оол уругну орлан толептиг аажы-чанга кижизидип эгелээр болза, амгы уеде ышкаш кем-херек уулгедиишкини, оорланыр чорук эвээжээр.
Эр кижи дээрге ог-буленин даянгыыжы, чоленгиижи болур. Ынчангаш эр улустун хей-ады бедик-ле болзун!
Эр кижи ог-булезинин эр ээзи, ажы-толунун ачазы болуп чорууру-биле «ада»-деп атты эдилеп чоруур. Эр ада кижинин амыдыралга, ог-будеге туружу онзагай. Ол кажан кезээде ог-буленин быра кужу, кол чоленгиижи, азыракчыхы чораан. Ажыл-иштин кадыг болгаш нарыны анаа онаажыр. Изиг, соокта кадатта малын хайгаараары, тайга сынче аннаары, ырак-узак черлерже чорук кылыры база чазаныр, дарганнаар дээн чижектиг ус-тывш ажылдары эр кижинин кууседир хулээлгези болур. Эр кижинин амыдыралга туружун тыва улустун улегер домактарында бир янзы айтып коргускен.
Эр кижинин дыжы ээн черде.
Хана баарынга торуттунер.
Хая баарынга олур.
Эки аътка ойга-чикке олур.
Эки эр орукка олур.
Эр, ада кижи чугле ог-булезинин амыдырал ажыл-ижи-биле кызыгаарлаттынмас. Херек таварылгада ол чер- чурттун камгалаары-биле дайын-чааже-даа аъттаныптар. Херек болза, торе херээн-даа удуртуп баштап болур. Тыва улус манаа хамаарыштыр: «Эрик бузулбас болза, тей-даа болур,
«Эр кижи эндевес болза, эжен-даа болур», деп чугаалажыр.
Эр кижинин будуш мозулуу оон мерген угааныында, коргуш чок эрес-дидим болгаш шыдамык, тура-соруктуг чоруунда.
Эр, ада кижи ог-буленизинге, ажы-толунге эргим болгаш хайыралыг.
Тараалыг кижи тодуг,
Адалыг кижи чоргаар.
Ада чокта эш чок дээр,
Аъды чокта бут чок дээр.
Оон-биле кады ада кижээ ажы-толу эрге-чассыг, эргим болур.
Адазынга кызы ынак,
Авазынга анай ынак.
Ада кижи оглун сактыр,
Алдын доос кудуруун сактыр.
Ог-буле кижизидилгезинге ада кижинин ролю бедик. Ажы-толду ажыл-ишке, билиг мергежилге ооредирде, ол холчек салдарлыг болур. Ылангыя оол уруглар бичиизинден эгелээш-ле, колкезиинде адазын эдерип, оон эр кижинин хулээлгелерин танып билип ап, янзы-буру ажылдарга ооренир. Аданын эрес-кежээзин, чон аразынга толептии уруг-дарыынга улуг улегер болур.
Ада турда чон таныыр,
Аът турда чер коор.
Ажы-толдуг ада угаан-сарыылдыг, чараш чаагай сеткилдиг, кара сагыш, чоптуг эвес, мегечи база кортук чорукка хонну чок. Торээн черин, торел чонун сагыызын дег ыдыктап коор. Эгелеп каан ажылын албан доозар, кылган ажыл-ижинге мергежээнин, шимченгир тудунгурун коргузер. Ажы-толу ачазынын адын эдилеп, ада-ызыгуурун уламчылаар болганда, ада кижи эр соруун салбас, ат-алдарын бедик тудар ужурлуг. Ада кижинин кижизидилгезин албаан, ачазынын хайгааралындан унген оолдар кем-херек уулгедикчилери аппарын утпас. Ада кижи ырак сактыр, ындын бодаар дээр болгай.
Езулуг эр-соруктуг ада кижи уе-шагнын бергезинге сылдавас, янзы-буру социал чылдагааннар чугаалап, харыысалгадан чайлаарын оралдашпас. Ог-булезинин, ажы-толунун чуртталгазын экижидер дээш кызар, ол дээш туржур апаар. Ада кижи толунун мозу-шынар талазы-биле хевирлээр дээрзин утпаалынар!

#тува #тыва #культуратувы #тывакультура #библиотекитувы #специальнаябиблиотека #ТувРСБ#эрчол