История возникновения шахмат. К Международному Дню шахмат

Шахматам примерно 1500 лет, изобретены они были в Индии в V—VI вв., распространились по всему миру и превратились в неотъемлемую часть человеческой культуры. Названия же шахматных фигур, как и правила игры, менялись на протяжении всего времени их существования.
На основе шахмат появились китайская игра сянци, корейская чанги, тайская макрук, японская сёги. На Русь шахматы впервые пришли с Востока около 820 г., а европейский вариант — через Польшу примерно в XI в. Сейчас эта игра занимает и детей, и взрослых.
Предшественницей шахмат была игра чатуранга, возникшая на северо-западе Индии. На игровой квадратной доске 8x8 клеток расставляли 16 фигур и 16 пешек. Играли вчетвером, пара на пару, причем ходы определялись согласно броскам игральных костей. У каждого игрока имелось четыре фигуры (колесница (ладья), конь, слон, король) и четыре пешки. Ферзь отсутствовал. Для выигрыша нужно было уничтожить все войско противников.
Первый шахматный турнир состоялся в Хорасане, на территории современного Ирака
Примерно в VI—VII вв. чатурангу заимствовали арабы. У них игроков было двое, у каждого — два комплекта фигур, и один король стал ферзем (визирем). Ходить он мог на одно поле по диагонали. Бросать кости при игре перестали, ходить стали просто по своему разумению, победа объявлялась при постановке мата (ничья — при постановке пата) либо когда против одного короля оставались король и еще одна фигура. Арабы называли эту игру шатрандж, персы — шатранг, а таджики — шахмат — «властитель повержен». В 819 г. при дворе халифа аль-Мамуна в Хорасане прошел турнир, в котором участвовали три сильнейших игрока — Джабир аль-Куфи, Абылджафар Ансари и Зайраб Катай. В 847 г. вышла первая книга о шатрандже, которую написал аль-Адли.
С арабскими завоеваниями шатрандж проник в Испанию, затем в другие страны Европы. К XV в. шахматы обрели почти современный облик. Однако до этого им пришлось пережить запрет. Дело в том, что кроме обычных существовали азартные шахматы с кубиками, где ход зависел от числа, которое выпадало на грани игральной кости. Азартные игры были под запретом, и обычные шахматы тоже под него попали. В 1061 г. Католической Церковью был издан указ о запрете этой игры среди духовенства. На Руси Православная Церковь также установила такой запрет под угрозой отлучения от церкви. Но это не помогало. Так, при раскопках в Новгороде в слое XV в. найдено немало шахматных фигур — практически в каждой раскопанной усадьбе и даже недалеко от резиденции архиепископа. В Европе в 1393 г. постановлением Регенсбургского собора запрет на игру в шахматы был снят. Был ли запрет отменен на Руси, неизвестно, но в любом случае уже в XVII—XVIII вв. он игнорировался.
В Новгороде при раскопках очень часто находят старинные шахматные фигурки
В XVI в. начали появляться шахматные клубы. В 1575 г. при дворе короля Филиппа II в Мадриде прошел первый в Европе международный шахматный турнир. Два лучших испанских шахматиста играли против двух лучших шахматистов Италии.
С 1821 г. стали проводиться международные шахматные матчи, с 1851 г. — турниры. Первый матч на первенство мира состоялся в 1886 г. Победителем в нем стал Вильгельм Стейниц. Шахматы стали престижной настольной игрой. В 1924 г. была создана Международная шахматная федерация (ФИДЕ). Огромную роль в истории шахмат сыграла советская шахматная школа. С конца 1940-х гг. и до распада СССР советские шахматисты с небольшим перерывом удерживали шахматную корону.
Зернышки на доске
Знаменитый средневековый восточный ученый и мыслитель аль-Бируни (973—1048) в своей книге «Индия» рассказывает легенду о создании шахмат. Их изобрел один брамин и преподнес радже, а за изобретение попросил пшеничные зерна.
Причем на первую клетку просил положить одно зерно, на вторую — два, на третью — четыре и далее в геометрической прогрессии. Получилось 264 - 1 «1,845 • 1019 зерен, и заполнить ими можно хранилище объемом 180 км3.
Некоторые даты из истории шахмат
• 1119 г. — первая партия по переписке между королем Англии Генрихом I и королем Франции Людовиком VI.
• 1763 г. — в поэме Уильяма Джонса появилась муза шахмат Каисса.
• 1878 г. — первая шахматная партия по телефону.
• 1888 г. — первый шахматный турнир по переписке.
• 1947 г. — первая шахматная программа.
• 1970 г. — первый шахматный турнир среди компьютеров.
• 1974 г. — первый чемпионат мира среди шахматных программ; победу одержала советская «Каисса».
• 1996 г. — компьютер Deep Blue впервые победил чемпиона мира при нормальном контроле времени.
• 2007—2008 гг. — первый онлайн-турнир по боевым шахматам.
С XIX в. в шахматах применяют контроль времени. Сначала использовали песочные часы, позднее, в 1883 г., были сконструированы механические шахматные часы
Ферзь и королева
Название «ферзь» происходит от слова «визирь», однако примерно с XV в. фигуру называют также королевой, в английском языке это название официальное, в русском — разговорное. Кроме того, став королевой, эта фигура обрела большую силу. Если раньше ферзь ходил только на одну клетку по диагонали, то потом стал ходить и по горизонтали, и по диагонали на любое количество клеток. Одна версия появления нового названия говорит о том, что слово ferz во французском языке трансформировалось в vierge — «девственница, дева». По другой версии, появление такой шахматной фигуры, как королева, связано с королевой Изабеллой Кастильской, сыгравшей ключевую роль в объединении Испании. Действительно, уже в 1475 г. впервые упоминается шахматная фигура дама, названная в честь испанской королевы Изабеллы.
Тыва шыдыраа - шыдырааны тываларныӊ тускай хамаарыжылгазы-биле адааны-дыр.
Шыдырааның Тывада төөгүзү - Бурунгу Индияга шыдырааныӊ төөгүзүнүӊ эгелээнинден бээр ийи муӊ чыл ажыг үе эрткен. Бо угаан-медерелдиӊ солун оюну чамдык сураглыг шериг баштыӊчыларынга бодаарга, бүдүн делегейде хөй-ле кижилерниӊ чүрээн чаалап ап турган, турар база чаалап алыр.
Шыдыраа Моолдуӊ, Тываныӊ көшкүн чоннарыныӊ шаг-дүптен ынак оюннары-биле чергелештир эӊ сайзыраӊгай, ынак оюну. Тывада бо бурун шагныӊ оюну, Наадым найырыныӊ маргылдааларыныӊ бирээзи апарган, хүреш биле аът чарыжы дээн ышкаш. Оон ыӊай Шагаада, өске-даа байырлалдарда болур оюн-тоглааныӊ санынче бо-ла кирип турар. Тываларныӊ шыдыраага ынаа маадырлыг тоолдарындан, тоолчургу чугааларындан безин илдеӊ. Бо оюнга тулган мергежилиниӊ дузазы-биле, тоолдуӊ эки маадырлары мөзү чок дарлакчыларны уткаш, чонунга шынчы болгаш буянныг чорук кезээде тиилээр деп бадыткап турарлар. «Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел» деп тоолда хаанныӊ уруун чаалап алырда кол маадыр, ча адарынга, хүрешке база шыдыраага шупту удурланыкчыларын тиилээш, даӊгынаныӊ ынакшылын чедип алыр. «Үш чүүл эртемниг оол» деп тоолдуӊ маадыры ак сагыштыг, биче сеткилдиг өскүс оолак, каржы хаанны шыдыраага уткаш, чонун ооӊ дарлалындан хостаар.
Кушаннар Төп Азияныӊ Буддага чүдүп эгелээн бир дугаар көшкүн чону болуп турар. Кушаннарныӊ буддист хааны Канишканыӊ хааннап турган үезинде (б. э. 101–120 чч.) буддизмниӊ нептерээни Ортаа Азия биле Чөөн Туркестан кызыгаарынга четкен. Бурунгу индий уран-чүүлдүӊ элементилери-биле катай Ортаа Азияже база Чөөн Туркестанче шыдыраа база нептерээн. Шыдырааныӊ аӊаа нептерээнин бадыткап турар, бүгү делегейде безин эӊ бурунгу археология тывыштары бо черлерниӊ девискээрлеринден тывылган. Оларныӊ аразындан Дальверзин-тепе (Узбекистан, Ортаа Азия, б. э. II в.) деп археология тураскаалындан кастынган буга биле чаан хевирлиг шыдыраалары (орустап «шахматные фигурки») тускай кичээнгейни хаара тудуп турар. А Чөөн Туркестанныӊ бурунгу хоорайы Кочонуӊ эрги орнундан чаан сөөгүнден кылдынган шыдыраа тывылган.
Төөгүнүӊ бижимел тураскаалдарындан өөренип көөрге, индийлерден шыдырааны иран чон бир дугаар билип алган болуп турар. Самарканд биле Ферганадан тывылган VII–VIII вв. хамааржып турар шыдыраалар, чигзиниг чок Ирандан келген. Олар улуг-даа эвес, ортумак бедии-ле 3 сантиметр хире. Индияныӊ шыдыраазы Иран, Ортаа Азия база Чөөн Туркестан таварыштыр Моолдуӊ база Тываныӊ уран-чүүлүнче ортаа вектерде киргени чадап чок. Бир болза, Чөөн Туркестанныӊ бурунгу уйгурларындан, оларныӊ Моолга база Тывага чурттап турган төрел аймак-чоннары шиӊгээдип алганы чадавас.
Эне-Сай кыргыстарынга IX вектиӊ ортан үезинде чылча шаптыргаш, Моолдуӊ, Тываныӊ бурун уйгурлары колдуунда Чөөн Туркестанныӊ соӊгу-чөөн талазынче көже бергеннер. Оларныӊ бир идепкейлиг хааны 874 чылга чедир төвүттерни оон үндүр ойлаткаш, Куча, Комул база Хотан хоорайларны эжелээн. Ол девискээрге Турфан ыдук-куттарыныӊ күрүнезин (866–1369 чч.) тургускан. Чөөн Туркестанныӊ соӊгу-чөөн чартыынга чурттап турган чоннарныӊ черин, кожалары XV векке чедир Уйгуристан (уйгурлар чурту) деп адап турган. Ол үеде Кочо, Турфан, Хотан хоорайларга Будданыӊ Башкының Өөредии тергиидеп турган.
Алдарлыг этнограф база археолог С. И. Вайнштейн Тывага шыдырааныӊ тыптып келген оруу моолдар таварыштыр, буддисттер чурту Төвүттен (төвүттеп шыдырааны «чадараки» азы «шатара», моолдап «шатыр» дээр) деп түӊнелге келген. Шыдыраа моолдарга билдингир апарган деп бижимел тураскаалдардан бир дугаар демдеглел XVI векке хамааржыр. Шыдырааныӊ моолдар биле тываларга тывылганыныӊ харылзаазыныӊ дугайында чүгле шыдыраа хевирлериниӊ дөмей аттары эвес, оон ыӊай оюннуӊ эрги дүрүмнери база ол шыдырааларны канчаар кылыры бадыткап турар. Ооӊ дугайында Барыын Моолга 1908 чылдыӊ чайынында аян-чорук кылып чораан орус эртемден Б. Я. Владимирцов демдеглээн: «Дөрбеттерде шыдыраа («шатыр») ыяштан, металлдардан кылдынган, колдуунда хаан, теве, аът күштүг, а бистии-биле (орустарныы-биле) адаар болза, король, офицер, аът. Металлдардан шуткаан шыдырааларны урянхайлардан (тывалардан) эккеп турар, чүге дизе, дөрбеттер боттары оларны шуткуп билбес».
Шыдырааныӊ кол сорулгазы тулчуушкун шөлүнде болуп турар байдалды бичиижиткен хевирге көргүзер оюн. «Чатуранга» (catur – дөрт, anga – кезек) деп бурунгу санскрит сөс шеригниӊ дөрт аймак-кезээн айтып турар: чадаг шериг, аъттыг шериг, тергелиг шериг база чаанныг шериг. Төөгүчүлер бурунгу индий шыдыраа Иранга VII векте келгенинге бодаарга, өске турган деп шынзытканнар. Ол баштайгы шыдырааныӊ дүрүмнери-биле 64 хана-карактыг шөлге дөрт ойнакчы ойнаар. Олар өӊ-чүзүнү дөрт аӊгы шыдыраалар-биле ойнап турганнар: кара, кызыл, ногаан, сарыг. Ойнакчы бүрүзү сес шыдыраалыг болур: хаан, чаан, аът, терге (азы хеме) база дөрт бөдүүн шериг. Оларны кажыктың кайы-бир талазынга бижиттинген саннарныӊ аайы-биле көжер турган. Оюннуӊ сорулгазы – өске хаанныӊ «ширээзин» эжелээри. Ойнакчылар ийи-ийи кылдыр сүлчээлежип алгаш, ойнап турганнар. Өске ийи удурланыкчыларыныӊ хааннарын тудуп апкан азы бүзээлепкен ийи ойнакчы тиилекчилер болур.
Тыва шыдыраа бурунгу индий шыдыраага эвес, а бурунгу ираннарныӊ дүрүмнери чаартынган оюнунга дөмей. Бирээде, шыдыраа шөлүнге чүгле ийи кижи ойнаарында, база кажык чок бот-боттарыныӊ көштерин манажып ойнаарында. Актар дээш ойнаан кижи көжерге, оон каралар дээн ышкаш. Кажык чок, ийи кижи ойнаар шыдыраа Иранга VII вектен эгелеп тыптып келген.
Ийиде, ислам шажыны Иранга, Ортаа Азияга база Чөөн Туркестанга тергиидевээнде, ол чурттарныӊ шыдыраа кылыр ус-шеверлери шыдырааны чуртталгада оларныӊ шынап хевирлеринге дөмейлештир кылып турганында. Чижээлээрге, чаан шыдыраазын чаанга дөмей кылдыр. Кажан ислам шажынныг араб эжелекчилер Иранны VII векте эжелээнде, олар ол чурттуӊ хөй-ле чедиишкиннерин шиӊгээдип алганнар. Оларныӊ аразында шатрандж (арабтарныӊ адаары-биле) база бар. Ислам шажынныӊ хоойлузу ёзугаар, кижиниӊ база дириг амытаннарныӊ хевирлерин чуруурун, кылырын хоругдааныныӊ ужундан, Чөөн Чүктүӊ мусульман чурттарынга шыдыраа кылырыныӊ бурунгу чаӊчылдары уламчылаттынмаан. Оларга бодаарга, буддист чүдүлгелиг чоннар, тывалар, моолдар бурунгу чаӊчылдарны соксатпааннар.
Делегейде ады-сураа чалгаан иран шүлүкчү Абу-ль-Касим Фирдоуси Туси (940–1030 чч.) «Гав биле Талханд» деп тоолчургу чугаада шыдырааныӊ тывылганыныӊ чылдагаанын бир «чечен-мерген угаанныг Шагуиниӊ» сөстерин таварыштыр төөгүп каан. Ооӊ тоолчургу чугаазында, Индияныӊ хаан дүжүлгези дээш кады төрээн алышкылар Гав биле Талхандтыӊ аразында тулчуушкун үезинде болган озал-ондактыг таварылганыӊ түӊнелинде, шыдыраа тыптып келген деп каан. Талхандтыӊ шерии уттуруп эгелээрге, ол бодунуӊ салымыныӊ аар-бергезин ууп шыдавайн, билдинмес чылдагаандан чааныныӊ кырынга өлүп калыр. Ооӊ соонда, маадырларныӊ авазы кадын, улуг оглунга мынча дээр: «Меӊээ харыыла! Талханд тажы чаанынга канчаар өлдү? Бир эвес меӊээ ону тайылбырлап шыдавазыӊза, хөөкүй чүрээм хуюкталдыр өртенип каар!»
Тоолчургу чугааныӊ улай бижээнинде болза, Гав тажы авазынга бодунуӊ буруу чогун бадыткаар дээш, ийи чечен-мерген угаанныг сүмелекчилеринге дуӊмазыныӊ канчаар өлгенин көргүзер аргадан чогаадыр кылдыр дужаал бээр. Олар делегейде бир дугаар шыдырааны чогаадып кылган улус болган. Тулчуушкун шөлүн көргүзерде эбен шуугай ажыглааннар, шериглерни тик деп ыяштан база чаан сөөгүнден чонуп кааннар. Ынчалдыр Талханд тажыныӊ муӊгаранчыг өлүмү шыдырааныӊ төөгүзүнүӊ эгези болган. Ол тоолчургу чугааныӊ шүлүктүг одуругларында тодазы-биле шыдырааныӊ шериглериниӊ каяа турарын, база оларныӊ канчаар көжерин айтып каан. Бир эвес, Фирдоуси үезиниӊ ираннарыныӊ шыдыраа «шериглерин» база оюннуӊ дүрүмнерин тыва шыдыраа-биле дөмейлээр болза, оларныӊ ылгалы улуг-ла эвес. Бурунгу ираннар (Фирдоусинии-биле) эӊ кол шыдырааны шах дээр турган (чурт башкарыкчызы) – тываларда, ноян. Оон улаштыр шыдырааның хевирлери, визир (сүмелекчи) – мерзе (визир деп иран сөстү тываларныӊ өскертир адааны); чааннар – тевелер; тевелер – тевелер; аъттар – аъттар; рух куштар – тергелер; чадаг шериглер – оолдар.
Тыва шыдырааныӊ чүгле аӊаа хамаарышкан онзагай ылгалдары турган. Тываларныӊ терге шыдыраазы төнчү чок аас-кежик угулзазы («өлчей удазыны») ышкаш кылдыр база кылдынып турган. Чамдыкта тывалар мерзени Хаан-Херети куш хевирлиг, азы адыг, арзылаӊ, пар кылдыр кылып турганнар. Оон өске тускай дүрүмнери база бар: ноянче мерзе, аът, терге халдаан болза, «ша», бир эвес, теве-биле болза, «ту», а оол-биле, «сот» дээр.
Вайнштейн С. И., Кон Ф. Я., Ошурков В. А., Потанина А. В. дээн ышкаш эртем шинчилекчилери Тывага чорааш, ында чоннуӊ шыдыраага ынаан база ооӊ шериглерин уран-шевер чонуп, шуткуп кылганын магадап демдеглээн. XX вектиӊ эгезинде бижиттинген, Ф. Я. Коннуӊ демдеглелдеринде, тыва шыдырааныӊ европажыларныындан мындыг тускай ылгалдары эскертинген: «Мерзе терге көштүг, тевениӊ көштери чүгле чоок кавыда хана-карактар-биле кызыгаарлаттынып турар. Оол оюн эгезинде чүгле чаӊгыс хана-каракче ырадыр көжүп болур, бистерниинде ышкаш хары угда ийи хана-карак ажылдыр эвес. Чүгле ноян мурнунда оол ийи хана-карак ажып болур. Ноян биле терге оруннарын солушпас». Тывалар Делегейниӊ шыдыраа федерациязыныӊ дүрүмнери-биле чүгле ССРЭ-че Тыва Арат Республиканыӊ 1944 чылда киргениниӊ соонда ойнап эгелээннер.
Шыдыраа «шериглерин» тывалар чонар-даштан, ыяштан, амытаннар сөөктеринден чонуп, хүлерден шуткуп кылып турарлар. Оларныӊ уран-шевер хевирлериниӊ аӊгы-аӊгы чаартылгалары ам-даа сайзыраттынып турар. Чонар-дашчыларныӊ уран-шевер ажылдары даштыкыда база билдингир апарып, хары чоннарныӊ төлээлеринге сонуургалды оттурган.
Чоннуӊ ортузунга шыдыраа чеже-даа нептереӊгей, солун оюн апарган-даа болза, Тываныӊ шыдыраачылары күрүне талазындан деткимче акшаландырыышкынга чединмейн турарындан, чуртундан дашкаар маргылдааларга ында-хаая киржиринден, мергежилин бедидер аргазы чок бооп артпышаан. Ынчалза-даа, чоннуӊ ынак ойнакчыларын хөй-ле кижилер таныыр, билир. Чижээлээрге, Тыва Республиканыӊ үш дакпыр чемпиону Сарыглар Орлан Владимир оглу, Куулар Валерия, Кол Наталья дээш өскелерни-даа. Шыдыраа делегейде хөй-ле чоннарныӊ ынак оюну. Шыдырааныӊ көжүглери кижилерниӊ чуртталгазынга дөмей боорга, хөйнүӊ сонуургалын чаалап алган чадавас. Көш бүрүзү шөлде байдалды бүрүнү-биле өскертиптер, а үе кижилерниӊ чуртталгазын, салымын база-ла шак ындыг хевирлиг кылдыр өскертип турары-даа дег. Абу-ль-Касим Фирдоуси шыдырааныӊ философиязын мынча деп шүлүктеп айыткан:
1)«Өртемчей кезээ-мөӊгеде мындыг артар:
Аас-кежик турум эвес, албан хай болур.

2) Бурунгулар тоолдарындан дыӊнааным,
Бо чечен чугаа ам төндү.

3) А чечен-мерген шыдырааныӊ шөлү,
Эрткен өйнүӊ тураскаалы болуп артты».